Przemoc symboliczna

Ten artykuł należy dopracować: od 2015-06 → usunąć zwodnicze wyrażenia, od 2018-11 → dodać przypisy do treści niemających odnośników do źródeł, → napisać artykuł w sposób neutralny. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Przemoc symboliczna – jedna z kluczowych kategorii teorii francuskiego socjologa Pierre'a Bourdieu. Jest to miękka forma przemocy polegająca na uzyskiwaniu różnymi drogami takiego oddziaływania klas dominujących czy uprzywilejowanych na całość społeczeństwa i na klasy podporządkowane, by podporządkowani postrzegali rzeczywistość, w tym samą relację dominacji, której są ofiarą, w kategoriach percepcji i oceny wyrażających interes klas dominujących. W ten sposób podporządkowani postrzegają swoją sytuację jako naturalną lub nawet korzystną czy pożądaną dla nich samych, bo postrzegają rzeczywistość społeczną w kategoriach stworzonych przez klasy dominujące w celu legitymizacji ich dominującej pozycji. Istotą tej przemocy jest narzucanie arbitralnie dobranych treści kulturowych przez arbitralną władzę, co przekłada się na kształt relacji społecznych i sposób emocjonalnego reagowania^[1].

Koncepcja przemocy symbolicznej wiąże się z koncepcją habitusu. Bourdieu na podstawie badań nad systemem edukacyjnym doszedł do wniosku, że doprowadza on do odtworzenia się struktury, do jej reprodukcji. Instytucja edukacji, która miała walczyć z podziałami społecznymi, wzmacnia je. Szanse edukacyjne ucznia w znacznej mierze zależą od dopasowania jego habitusu do habitusu wymaganego przez system edukacyjny, habitusu wyższych klas. Tym samym habitus, którego wytworzenie wymaga długiego czasu pracy pedagogicznej, staje się produktem przemocy symbolicznej i ekspresji kulturowej arbitralności^[2]. Dostosowanie to nie oznacza nabycia kapitału kulturowego elit. Jednostki znajdujące się na niższych pozycjach społecznych (w niższych klasach) odrzucają elitarny „smak wolności i luksusu” i pozostają przy „smaku popularnym” wyznaczanym przez egzystencję związaną z przymusem ekonomicznym. Smak popularny oznacza prostotę, szczerość, odzwierciedlanie rzeczywistości w sztuce oraz odrzucanie tego, co złożone i wyrafinowane^[3].

Mechanizm przemocy symbolicznej

Grupa społeczna może wywierać nacisk symboliczny, gdy posiada wystarczająco duży kapitał symboliczny, który uzyskuje w drodze konwersji nań innych odziedziczonych lub zdobytych kapitałów (kulturalnego, społecznego, ekonomicznego). Klasy (lub inne kategorie społeczne zależnie od epoki) rządzące dobierają w taki sposób dobra symboliczne, aby reprodukować własną strukturę^[4] Duży kapitał symboliczny pozwala oddziaływać przemocą symboliczną (lub władzą symboliczną), np. takimi sposobami jak:

• poprzez system edukacji i wpajane przezeń treści,
• poprzez symboliczną otoczkę pola władzy, na którą mogą się składać np.:
  • monumentalna architektura, onieśmielająca „szarego człowieka”,
  • insygnia i atrybuty władzy, od korony królewskiej po perukę czy młotek sędziego;
  • specyficzny język, np. prawniczy, naukowy lub w inny sposób elitarny, np. wyrafinowany literacko i w ten sposób demaskujący „prostactwo” języka przedstawicieli klas podporządkowanych;
  • tytuły szlacheckie, naukowe, prawnicze, kościelne, etykiety VIP itp.
• poprzez otaczanie się wyrafinowaną, ekskluzywną (czyli etymologicznie wykluczającą) sztuką, drogimi przedmiotami, strojami, pojazdami;
• poprzez innego rodzaju formy tworzenia dystansu (distanciation) społecznego dzielącego pole władzy czy jakąś węższą w jego obrębie klasę społeczną od reszty społeczeństwa, zwłaszcza od klas podporządkowanych, ale także od innych klas konkurencyjnych.

Przemoc symboliczna jest najskuteczniejszą formą sprawowania władzy nad klasami podporządkowanymi, gdyż z reguły nie dostrzegają one nawet, że jest to forma przemocy. Są one przekonane, że jest to naturalny porządek, że osoby i grupy społeczne posiadające duży kapitał symboliczny po prostu są lepsze i ich lepsze społeczne usytuowanie jest normalne, nie poddają go więc refleksji.

Problem operacjonalizacji pojęcia przemocy symbolicznej

Sformułowane przez Bourdieu pojęcie przemocy symbolicznej jest bardzo pojemne, gdyż dotyczyć może wielu przejawów komunikacji międzyludzkiej. Trudne jest wskazanie sprawcy takiej przemocy, ponieważ zazwyczaj to nie jednostka, a szersze kategorie społeczne oddziałują na zdominowane struktury i podlegające władzy jednostki. Nie można dokładnie określić, od którego pokolenia zaczęła ona być stosowana, jeśli kolejne pokolenia kontynuują proces stosowania tej formy przemocy. Ponieważ siła przemocy symbolicznej zależna jest od stopnia nieświadomości jej podlegania, trudno określić, które procesy poznawcze są efektem działania tej przemocy, a które wynikają z wolnego wyboru jednostek^[5].

Zobacz też

• Pierre Bourdieu
• kapitał symboliczny
• kapitał kulturowy
• kapitał społeczny
• gwałt symboliczny

Przypisy

Bibliografia

• Andrzej Stępnik. Dynamika przemocy a uwarunkowania biologiczne i memetyczne. „Teksty z Ulicy. Zeszyt memetyczny”. 17, 2016. ISSN 2081-397X. 
• Jonathan H. Turner: Struktura teorii socjologicznej. Warszawa: PWN, 2004. ISBN 83-0114072-0.
• Dobrosława Wężowicz-Ziółkowska. Przemoc symboliczna albo o społecznych warunkach ewolucji memetycznej. „Teksty z Ulicy. Zeszyt memetyczny”. 11, 2007. ISSN 2081-397X. 

Linki zewnętrzne

• Bourdieu o męskiej dominacji. free.art.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2005-12-14)].
• Agnieszka Suchocka, Przemoc symboliczna jako element ukrytego programu kształcenia polskiej szkoły, Zeszyty Naukowe AMW 2011.