Afrodyzja (miasto)

Ten artykuł dotyczy starożytnego miasta. Zobacz też: Afrodyzja (imię).

Afrodyzja^[a]

Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
Ruiny Afrodyzji (gimnazjonu, bazyliki, term) w sąsiedztwie teatru
Państwo	Turcja
Typ	kulturowy
Spełniane kryterium	II, III, IV, VI
Numer ref.	1519
Region[b]	Azja i Pacyfik
Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę	2017 na 41. sesji
Położenie na mapie Turcji Afrodyzja
37°42′30″N 28°43′25″E/37,708333 28,723611
↑ Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO ↑ Oficjalny podział dokonany przez UNESCO

Zobacz hasło Afrodyzja w Wikisłowniku

Afrodyzja (gr. Ἀφροδισιάς Aphrodisiás) – starożytne miasto małoazjatyckie w Karii; obecnie w pobliżu tureckiej miejscowości Geyre.

Historia

Miejscowe osadnictwo sięga przynajmniej okresu chalkolitu (początek III tysiąclecia p.n.e.) i trwało przez kolejne fazy epoki brązu^[1]. W odległej starożytności istniał tam lokalny ośrodek kultu bogini-matki, później utożsamianej przez Greków z Afrodytą. Zachowane pozostałości jej jońskiej świątyni pochodzą jednak ze schyłku epoki hellenistycznej; kolumnowy dziedziniec z propylejami dobudowano w latach 117-123 za panowania cesarza Hadriana. W VI wieku sanktuarium to przekształcono w kościół^[2].

Źródła pisane zawierają skąpe wiadomości o Afrodyzji. Przypadkowe wzmianki napotkać można u Strabona, Pauzaniasza, Tacyta i Pliniusza. Stefanos z Bizancjum wymienia miasto pod nazwą Ninoe, Megalopolis i innymi. Bizantyjska nazwa Stauropolis miała zastąpić poprzednią, związaną z pogańskim kultem, częściej jednak używano wówczas nazwy Karia, zwłaszcza gdy miasto było już siedzibą biskupa^[1].

Rozkwit gospodarczy miasto zawdzięczało bogatym złożom marmuru, szczególnie cenionego ze względu na kolorystykę (od śnieżnobiałej do szaroniebieskiej). Eksportowano go (głównie w postaci wyrobów) do wielu miejscowości na niemal całym obszarze cesarstwa rzymskiego. Szczyt pomyślności Afrodyzja osiągnęła w II-III wieku n.e.; kryzys dotknął ją wówczas, gdy po upadku państwa zachodniorzymskiego Karia znalazła się w granicach cesarstwa bizantyńskiego i przerwana została wymiana handlowa z Zachodem. Mniejsze znaczenie przywiązywano też wtedy do rozwoju sztuk plastycznych, ponieważ władcy chrześcijańscy wrogo odnosili się do dawnych kultów religijnych (również Afrodyty)^[3].

W XI-XIII wieku położona na obszarze strategicznym Karia była co najmniej czterokrotnie okupowana przez Turków Seldżuków, co odnotowali bizantyjscy kronikarze Niketas Choniates i Jerzy Pachymeres^[1]. W późniejszym średniowieczu miasto uległo zniszczeniu dokonanemu przez mongolskie wojska Tamerlana (1402). Powstała na jego gruzach wioska Geyre również została zniszczona w wyniku trzęsienia ziemi (1956), jednakże odbudowanie jej w pobliżu umożliwiło prowadzenie planowych i systematycznych prac wykopaliskowych. Na początku XX wieku zainicjowali je badacze francuscy i włoscy, lecz właściwe odsłanianie pozostałości antycznego miasta podjęli od 1956 r. archeolodzy amerykańscy i tureccy (pod wieloletnim kierownictwem Kenana T. Erima); odkryto wówczas wyjątkowo dobrze zachowane przykłady budowli publicznych: stadionu na ok. 30 tys. widzów oraz marmurowego odeonu i teatru^[4].

Do czasów dzisiejszych zachowały się liczne posągi, poświadczające fakt, że w okresie I-V w. n.e. miasto było siedzibą liczącej się szkoły rzeźbiarstwa, wyspecjalizowanej w kopiowaniu dzieł greckiej klasyki i reprezentującej wysoki poziom techniczny^[2][1].

Stanowisko archeologiczne

Usytuowane w centrum miasta pozostałości sanktuarium Afrodyty (właściwie jej temenos) pochodzi z czasów Hadriana, choć ślady wcześniejszych budowli świątynnych sięgają III, a nawet VI wieku p.n.e. Wzniesiona w stylu jońskim świątynia, z której ocalało 14 kolumn perystylu, została po 500 r. przebudowana na chrześcijańską bazylikę. Opodal znajduje się powstały również w II w. n.e., poczwórny łuk (tetrapylon), pełniący rolę bramy monumentalnej. Na południe od temenosu Afrodyty położony jest odeon, który przez wieki przetrwał w dobrym stanie dzięki pokryciu nawarstwieniami błotnistej gliny. Od strony zachodniej przylega do niego pałac biskupi z czasów bizantyjskich, przekształcony prawdopodobnie z zabudowań późnorzymskiej rezydencji prywatnej. Pozostałości miejskiej agory otoczonej jońskimi portykami zaznaczają nieliczne ich kolumny; okazalszą część tego miejsca stanowi tzw. portyk Tyberiusza. Wielkie termy dedykowane Afrodycie i Hadrianowi, choć pomniejszone, wykorzystywane były jeszcze w czasach bizantyjskich. Zbudowany w I w. p.n.e. teatr z podkowiastą widownią typową dla miast tego regionu, modyfikowany był w II w. dla pokazów gladiatorskich, zapaśniczych i walk ze zwierzętami (venationes); na ścianie budynku scenicznego zachowały się liczne inskrypcje publiczne z II i III wieku. Solidna budowla stadionu w północnej części miasta została częściowo włączona do późnoantycznych obwarowań miejskich. Otaczający rdzeń miasta system rzymskich fortyfikacji o długości ponad 3,5 km, powstał po 260 n.e. w obliczu zagrożenia gockim najazdem; naprawiany był w połowie IV stulecia i w czasach bizantyjskich^[1][5].

W 2017 roku tamtejsze stanowisko archeologiczne zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO^[6].

• 
  Pozostałości świątyni Afrodyty
• 
  Zachowany kompleks teatru
• 
  Portyk Tyberiusza na agorze
• 
  Wielofunkcyjny odeon (także część buleuterionu)
• 
  Wielkie termy Hadriana
• 
  Widok na przestrzeń stadionu
• 
  Fragment pałacu biskupów
• 
  Kolumnada przy termach obok teatru

Przypisy

Bibliografia

• Kenan Erim: Aphrodisias. W The Princeton Encyclopedia of Classical Sites. Princeton (N.J.): Princeton University Press, 2017, s. 68-70, ISBN 978-1-4008-8658-6
• Encyklopedia sztuki starożytnej. Europa – Azja – Afryka – Ameryka (opr. zbiorowe). Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe / Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998, s. 41, ISBN 83-01-12466-0 (PWN), ISBN 83-221-0684-X (WAiF)
• Pat Yale, Verity Campbell, Richard Plunkett: Turcja. Przewodnik Pascala. Bielsko-Biała: Wydawnictwo Pascal, 2004, s. 247-248, ISBN 83-7304-143-5
• Piotr Gruszka: Aphrodisias. Acta Universitatis Wratislaviensis. Antiquitas XIX, Wrocław 1994